جهت اطلاع مسافران نوروزی

صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس در باره این شهر تاریخی می‌نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می‌نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 میلادی می‌دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد^(ع) (فرزند امام جعفر صادق^(ع)) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعه تاریخی بسطام طی قرون متمادی شده. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است و پتانسیل ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو را نیز دارد.

مدیرکل میراث فرهنگی استان سمنان، برج کاشانه را یکی از آثار تاریخی شاخص شهر بسطام و شهرستان شاهرود دانست و گفت: این اثر تاریخی که در جنوب بسطام و در نزدیکی مسجد جامع این شهر واقع شده از یک برج چند ضلعی تشکیل شده است.

حسین خواجه بیدختی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه سمنان،اظهار کرد: در گذشته موذن مسجدجامع شهر تاریخی بسطام از فراز این برج اذان می‌گفته است.

وی با بیان این‌که این اثر متعلق به دوره ایلخانی است، تصریح کرد: ارتفاع این برج از درون 24 متر و از بیرون نزدیک به 20 متر است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان اضافه کرد: شکل خارجی آن 30 ضعلی منتظم است. در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است. هم‌چنین در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی حک شده است.

وی با بیان این‌که سقف برج در گذشته فرو ریخته است، افزود: این اثر تاریخی در دوره‌های بعد مرمت و بازسازی شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی استان با اشاره به این‌که برخی معتقدند که این برج آتشکده زرتشتیان قبل از اسلام بوده است، اظهار کرد: برخی از شرق شناسان از جمله آندره گدار بر این گمان هستند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و نام اصلی آن غازانه بوده که به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است.

خواجه بیدختی، برج کاشانه را یکی از آثار تاریخی مجموعه تاریخی بسطام ارزیابی کرد و گفت: این مجموعه دربرگیرنده چندین اثر تاریخی و از جمله مجموعه بایزید بسطامی، امامزاده محمد،، مسجد و خانقاه بایزید، منار بسطام، موزه عرفان و... است که همگی در همجواری و نزدیکی هم واقع شده‌اند.

وی ادامه داد: پرونده ثبت جهانی این مجموعه تاریخی بیش از دو سال است که مطرح است و قرار است خانه‌هایی که مابین مجموعه بایزد با مسجد جامع و برج کاشانه قرار گرفته و در دهه‌های اخیر ساخته شده‌اند تملک شود و همه این مجموعه‌ها به هم وصل شود که اگر این اتفاق بیفتد، مجموعه بی‌نظیری به وجود خواهد آمد که گردشگران بسیاری را به سوی خود جلب می‌کند، کما این‌که امروزه نیز این مجموعه یکی از پربازدیدترین مجموعه های تاریخی استان و کشور است.

بناهای مجموعه تاریخی بسطام

وی مزار بایزید را یکی از مهم‌ترین آثار این مجموعه دانست و افزود: مزار این عارف نامدار در گوشه جنوب غربی صحن قرار دارد. سنگ مرمری متشکل از 4 قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی^(ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.

خواجه بیدختی به گنبدغازان خان در این مجموعه تاریخی اشاره کرد و گفت: بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670ه. ق) نسبت می‌دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی بر آرامگاه امام زاده محمد^(ع) و گنبدی نیز برآرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را آنجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می‌بیند از تصمیم خود منصرف می‌شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 5. 7 متر می‌باشد. بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی‌های فیروزه‌ای است.

وی به بنای ایوان غربی این مجموعه اشاره و اضافه کرد: این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ایوان 5. 17 متر است و در سال 717 ه. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجایتو» ساخته شده است.

مدیرکل میراث استان از صومعه بایزید به عهنوان یکی از آثار زیبای بسطام نام برد و افزود: این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نیز 2×2 متر. سقف این اتاقک‌های موسوم به معتکف گاه بسیار کوتاه است. دیوارها و سقف‌های این اتاقک‌ها دارای گچبری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه ایست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 ه. ق گچبری گردیده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حیات بایزید بوده است.

خواجه بیدختی حرم امام زاده محمد^(ع) را از جاذبه‌های مذهبی مورد توجه بسطام دانست و گفت: بقعه زیبای امامزاده محمد فرزند امام جعفر صادق^(ع) است. بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن می‌باشد. بنای اولیه بقعه از غازان خان (703 – 670 ه. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر گردیده است حرم امام زاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 5/4×5/4 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی‌های زیبایی تزئین شده است، حرم از کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه‌ای با حاشیه‌ای از کاشی‌های گلدار پوشیده شده است.

وی ادامه داد: هم‌چنین ایوان جنوبی که درشرق مقبره امامزاده قرار دارد در حقیقت سال‌ها بعد از احداث بنای امامزاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می‌شود.

این مقام مسوول تصریح کرد: از اقدامات دیگری که در دوره صفویه در مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.

وی با اشاره به دو مسجد بایزید در این مجموعه تاریخی اظهار کرد: بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن‌ترین آثاریست که تا به حال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پدیدار گردید. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می‌توان به زمانی کهن‌تر نسبت داد. مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می‌گذارده است.

وی ادامه داد: هم‌چنین مسجد دوم بایزید در سال 514 ه. ق توسط شخصی بنام رضی الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و هم‌چنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می‌ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب‌ها بر آن قرار داشته‌اند تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می‌گردد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان از مسجد ایلخانی به عنوان یک اثر تاریخی بسطام یاد کرد و گفت: این مسجد نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید می باشند ایجاد و یا تزئین گردیده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری‌های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد.

وی با بیان این‌که " منار آجری" بسیار زیبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده است، تصریح کرد: بر طبق کتیبه کوفی آجری منار، منار در سال 514 ه. ق ساخته شده است. ارتفاع منار 5. 14 متر است.

خواجه بیدختی اضافه کرد: پلکان‌های منار که به صورت مارپیچ در میان آن قرار گرفته، به وسیله سوراخ‌هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تأمین می‌کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس‌های قدیمی نوشته شده است: آدم که بالای منار می‌رود و به قوت تکان می‌دهد منار حرکت می‌کند.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، دالان و ایوان اولجایتو را یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی بسطام ارزیابی کرد و افزود: این دالان و ایوان در سال 713 ه. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش‌های مختلف مجموعه موجود می‌باشد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس کاری‌های گچی سقف ایوان با طرح‌های سفالی لعابدار پوشیده شده است، ایوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش‌های بسیاری می‌باشند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده امروز تقریباً عملکرد خود را از دست داده است.

وی هم‌چنین گفت: مسجد جامع بسطام نیز در جنوب مجموعه بایزید قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بین سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد 5/18×17 متر می‌باشد. شبستان‌های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ‌بری‌های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده است. این محراب دارای چندین کتیبه می‌باشد که در اطراف آن قرار گرفته‌اند.

وی برج کاشانه را یکی از زیباترین آثار تاریخی شهر بسطام دانست و خاطرنشان کرد: در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال 700 ه. ق بر می‌گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر^(ص) گچبری شده است. درقسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته‌ای به خط کوفی دیده می‌شود که در آن نام اولجایتو و سال 723 ه. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریباً 20 متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاویه می‌باشد و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند.

وی از بسطام به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز عرفان اسلامی یاد و تاکید کرد: با توجه به ظرفیت‌های بسطام در این بخش موزه عرفان شرق در سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در این موزه کتاب‌های نفیس قدیمی، قرآن‌های خطی، ابزار روشنایی(شمعدان) و اشیای هدیه شده به امامزاده محمد^(ع) بسطام به نمایش گذاشته شده است. اشیاء دیگری مانند روشنایی، قرآن‌های خطی، ظروف چینی دوره صفویه، درب‌های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است. (برگرفته از سایت بسطام نیوز)

نظرات شما عزیزان: